Osady z dna jeziora Lednica a początki państwa Piastów

Artykuł w PNAS jest owocem długoletniej współpracy przyrodników i archeologów z Poznania, Gdańska oraz Dziekanowic, a także historyków z Warszawy, Białegostoku i Berlina oraz geologów z Kolonii i Zurychu. W badaniach brali udział specjaliści z wielu instytucji, m.in. Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Uniwersytetu Warszawskiego, Uniwersytetu Gdańskiego, Uniwersytetu w Białymstoku, Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy i zagranicznych uczelni.

Aby zbadać warunki ekologiczne i ekonomiczne sprzed około tysiąca lat, naukowcy sięgnęli po nietypowe źródło – osady denne z jeziora Lednickiego, położonego w samym sercu wczesnopiastowskiego centrum władzy. Analizy pyłków roślinnych pozwoliły zrekonstruować zmiany w roślinności i sposobach użytkowania ziemi z dokładnością do około 20 lat.

Badania ujawniły gwałtowne zmiany środowiskowe w IX i X wieku, które badacze określają mianem „rewolucji ekologicznej”. Zmiany te miały kluczowe znaczenie dla kształtowania się struktur politycznych i wojskowych.

Dzięki zastosowaniu datowania radiowęglowego możliwe było precyzyjne określenie czasu tych przemian i zestawienie ich z danymi historycznymi i archeologicznymi. Jak zaznacza prof. Mariusz Lamentowicz, rdzeń osadów z jeziora stał się punktem odniesienia do analizy zmian krajobrazu i rozwoju osadnictwa.

Unikalna wartość osadów jeziornych

Prof. Katarzyna Marcisz podkreśla, że choć osady jeziorne i torfowe nie wyglądają imponująco, zawierają wyjątkowe informacje, których nie można uzyskać z innych źródeł. Dane pisane nie sięgają tak daleko w przeszłość, a wiele zmian środowiskowych nie zostało nigdy odnotowanych.

W ciągu jednego–dwóch pokoleń doszło do szeroko zakrojonej wycinki lasów liściastych wschodniej Wielkopolski. W efekcie powstały warunki do rozwoju intensywnego rolnictwa zbożowego, które stanowiło podstawę utrzymania licznych skupisk ludności. Osadnictwo koncentrowało się wokół głównych grodów: Gniezna, Poznania, Giecza i Lednicy.

Badacze zwracają uwagę na istotny wpływ transregionalnych procesów handlowych – szczególnie handlu niewolnikami prowadzonego przez Skandynawów z odbiorcami w Azji Środkowej. Napływ srebra, zwłaszcza dirhamów, przyczynił się do konsolidacji lokalnych elit i rozwoju państwowości.

Kruchość systemu

W miarę wzrostu ambicji terytorialnych państwo piastowskie napotykało ograniczenia ekologiczne. Rolnictwo rozwijało się na ograniczonym obszarze, co czyniło cały system podatnym na kryzysy. Dane wskazują, że po połowie XI wieku nastąpił regres – uprawy zanikły, a lasy wtórne zaczęły odzyskiwać teren.

Choć archeologia wskazuje na ciągłość osadnictwa, struktury państwowe uległy rozpadowi. Wielkopolska utraciła swój polityczny prymat, a fundamenty społeczno-ekologiczne Piastów osłabły.

– Nasze badania pokazują, że nauki przyrodnicze znacząco wzbogacają rozumienie przeszłości, którą dotąd analizowano głównie z perspektywy archeologii i historii – mówi prof. Jakub Niebieszczański. Dopiero zestawienie danych paleoekologicznych z archeologicznymi pozwala na kompleksową analizę dynamiki procesów osadniczych.

– To niezwykłe, że dzięki analizie pyłku roślinnego możemy wypełnić luki w wiedzy historycznej, sięgając aż do początków państwowości Piastów – dodaje prof. Piotr Kołaczek. Mimo że metoda analizy pyłkowej ma ponad sto lat, nadal pozwala odkrywać nieznane dotąd aspekty przeszłości.