Małe zbiorniki wodne w krajobrazie

Środowisko życia

W małych zbiornikach wodnych występują na ogół korzystne warunki do życia. Woda w nich szybko się ogrzewa i na wiosnę osiąga sprzyjającą temperaturę dla rozwoju wielu gatunków. Z reguły ekosystemy te są bogate w substancje pokarmowe. Ze względu na niedużą głębokość tych zbiorników falowanie wody wywołane przez wiatr szybko unosi substancje pokarmowe z osadów dennych do produktywnej strefy powierzchniowej. Niewielka głębokość umożliwia także korzystny dopływ światła. Warunki te sprzyjają rozwojowi roślinności wodnej, stanowiącej bardzo ważne środowiska życia wielu zwierząt. W małych zbiornikach występuje także duża różnorodność siedlisk. Wynika ona ze zróżnicowania charakteru samych zbiorników (głębokość, nasłonecznienie, okresowość), jak i z różnic w warunkach fizykochemicznych związanych z rodzajem podłoża (piaszczyste, gliniaste, torfowe, kamieniste) oraz sposobu użytkowania otaczającego zbiornik terenu (pola, łąki, tereny zalewowe, lasy).

W małych zbiornikach wodnych najczęściej dosyć szybko zachodzą procesy sukcesji. Obecnie sukcesję definiuje się jako sekwencję naturalnych zmian składu gatunkowego i struktury biocenoz. Sukcesja przebiega od stadium pionierskiego do ostatecznej, niekiedy dość stabilnej w określonym odcinku czasu biocenozy. Sukcesja pierwotna występuje, kiedy organizmy żywe kolonizują obszar dotychczas jałowy. Pierwsze przybywają organizmy pionierskie. Sukcesja wtórna przebiega na obszarze już wcześniej zasiedlonym, nie jałowym lecz mocno zmienionym np. przez pożar. Wyróżnia się sukcesję autogeniczną, której przebieg zależy wyłącznie od organizmów biorących w niej udział, oraz sukcesję allogeniczną, wymuszoną przez zmiany w środowisku (np. zmiany poziomu wód lub klimatu). Ze względu na znaczne rozproszenie małych zbiorników wodnych w krajobrazie znaczący wpływ na procesy sukcesji kształtujące skład gatunkowy zgrupowań ma przypadek.

Ostoje różnorodności biotycznej

Małe zbiorniki wodne są ostoją znaczącej części różnorodności biotycznej wód słodkich. Zamieszkuje je bardzo duża liczba gatunków, występują w nich licznie gatunki unikatowe, rzadkie i zagrożone.

Zespoły gatunków zasiedlających zbiornik wodny zależą od jego wielu cech fizycznych, m.in. wielkości, głębokości, szerokości strefy przybrzeżnej, stałości w ciągu roku. Zróżnicowanie tych warunków i utworzenie mozaiki środowisk tworzy odpowiednie warunki dla znacznie większej liczby gatunków roślin, bezkręgowców, płazów i ptaków, niż w jednym większym zbiorniku.

Z płytkimi stawami, małymi jeziorami śródpolnymi, zbiornikami na torfowiskach i mokradłach oraz rowami i kanałami melioracyjnymi – charakteryzującymi się wysoką produktywnością i występowaniem zagęszczeń licznych gatunków bezkręgowców – związane jest także występowanie nasilającego się w niektórych okresach roku znacznego wpływu tych wód na otaczające ekosystemy lądowe. Okresowo w skład fauny różnych typów ekosystemów lądowych wchodzą dorosłe owady, których rozwój przebiega w małych wodach powierzchniowych. Spośród nich szczególnie dobrze poznano ekologię komarów (Culicidae).

Małe zbiorniki wodne są często miejscem żerowania wielu gatunków kręgowców, głównie ptaków związanych z lądem. Wiele zwierząt tylko okresowo występujących w środowisku wodnym wywiera wpływ na populacje zwierząt lądowych jako drapieżniki [np. płazy (Amphibia), ważki (Odonata)]. Masowe pojawy dorosłych form niektórych owadów [np. muchówek z rodziny ochotkowatych (Chironomidae)] przyczynia się do wzrostu zagęszczenia pająków (Araneae). Niektóre  środowiska lądowe (np. pola uprawne) wykorzystywane są także przez zwierzęta związane z małymi zbiornikami [m.in. kaczki (Anatidae)] jako miejsce żerowania. Rozwijają się także gatunki zwierząt będące roznosicielami  pastwiskowych chorób inwazyjnych zwierząt gospodarskich.

Małe zbiorniki wodne i cieki na terenach rolniczych

Z małymi zbiornikami wodnymi i ciekami na terenach rolniczych związane jest występowanie gatunków ślimaków będących pośrednimi żywicielami motylicy wątrobowej (Fasciola hepatica), przywry (Trematoda) wywołującej fasciolozę (choroba motylicza), jedną z najgroźniejszych pasożytniczych chorób inwazyjnych zwierząt trawożernych, u których pasożytuje w wątrobie i drogach żółciowych. Niekiedy motylice mogą się osiedlać w nietypowych lokalizacjach: płucach, węzłach chłonnych, śledzionie i tkance podskórnej. Fascioloza rozwija się także w wielu populacjach zwierząt hodowlanych i dzikich w naszym kraju; u ludzi występuje rzadko, w Polsce sporadycznie, częstsza jest na południu Europy, np. w Portugalii, Francji oraz na innych kontynentach w strefie klimatu gorącego.

Ameryce Północnej oraz Południowej, Afryce, na Dalekim Wschodzie i w Australii. W Polsce fascioloza zwierząt  jest rozpowszechniona na terenie całego kraju. W końcu lat 60. XX wieku zarażenie tym pasożytem wynosiło w Polsce około połowy całego pogłowia, a w niektórych regionach kraju dochodziło aż do 80 %. Dzięki kompleksowym programom zwalczania tego pasożyta (polegających m.in. na leczeniu zakażonych zwierząt oraz likwidacji żywicieli pośrednich) odsetek ten znacznie zmalał i wynosi 0,5–2% (obecnie w Polsce to tylko kilka przypadków rocznie).  Żywicielem ostatecznym najczęściej są owce, kozy, bydło domowe, dzikie przeżuwacze, dużo rzadziej konie, świnie, króliki oraz inne ssaki roślinożerne; żywicielem ostatecznym może być również człowiek. Żywicielami pośrednimi w cyklu rozwojowym motylicy wątrobowej są ślimaki z rodziny błotniarkowatych (Lymnaeidae) bardzo pospolite w różnego rodzaju małych zbiornikach wodnyuchj; w Polsce głównym żywicielom pośrednim jest błotniarka moczarowa  (Galba truncatula). Oprócz tego żywicielami pośrednimi są błotniarka stawowa  (Lymnaea stagnalis) oraz Galba occulta. W krajach pozaeuropejskich żywicielami pośrednimi mogą być liczne gatunki ślimaków.

W wielu izolowanych i płytkich małych zbiornikach wodnych rzadko występują ryby, co uniemożliwia przemarzanie tych zbiorników do dna. Brak drapieżnictwa i konkurencji ze strony ryb oraz zwiększona ilość pokarmu i siedlisk związanych z bogatą roślinnością powoduje, że małe zbiorniki wodne mogą być zasiedlane przez bogactwo bezkręgowców.

Zanieczyszczanie i niszczenie

Małe zbiorniki wodne są w bardzo dużym stopniu narażone na niszczenie, likwidację i degradację. Najpoważniejszym zagrożeniem jest osuszanie dużych obszarów dla celów rolnictwa i zabudowy w tym coraz częściej zabudowy rekreacyjnej. Przez lata następowała likwidacja małych zbiorników wodnych poprzez ich zasypywanie i zaśmiecanie. Ze względu na małą objętość wody są one bardzo wrażliwe na zanieczyszczenia. Niewątpliwie największy negatywny wpływ ma rolnictwo. Zbiorniki śródpolne, najczęściej niezabezpieczone żadnymi strefami buforowymi, narażone są na bezpośredni dopływ nawozów, chemicznych. Środków ochrony roślin oraz zamulenie wynikające z erozji gleb. Wiele małych zbiorników narażonych jest tez na zanieczyszczenia punktowe, przede wszystkim komunalne. W przeciwieństwie do rzek czy jezior, możliwości rozcieńczenia szkodliwych substancji praktycznie w nich nie istnieją. Wobec tego małe zbiorniki mogą być zdegradowane w stopniu rzadko obserwowanym w zbiornikach większych. Z drugiej jednak strony właśnie ze względu na swe małe zlewnie, wiele takich zbiorników mogło przetrwać w doskonałym stanie, pozostając praktycznie wolne od zanieczyszczeń i innych negatywnych wpływów. Zdarza się, że pośród zdegradowanego krajobrazu zachowują one niemal pierwotny charakter.  Małe zbiorniki wodne zanikają nie tylko wskutek wyczerpywania się zasobów wodnych poprzez ich nadmierny pobór do celów użytkowych, ale także dzięki intensywnie przebiegającym procesom starzenia się. Starzenie się zbiorników wodnych polega na gromadzeniu się na dnie coraz większych ilości osadów organicznych, wypłycających stopniowo zbiornik i zamieniających go w mokradło. Proces ten jest znacznie przyspieszony przez spływ do wody nawozów sztucznych, nie zużytkowanych przez rośliny lub nie zaabsorbowanych przez glebę i chemicznych środków ochrony roślin. Szczególnie szybkim zanieczyszczeniom podlegają małe zbiorniki wodne pozbawione przepływu. Częste tego rodzaju zanieczyszczenia występują w stawach wiejskich. Pogarszają one nie tylko stan sanitarny wsi, ale uniemożliwiają wykorzystanie rezerw wody, lub nawet niewielką bazę wypoczynkową. Spotykane było nawet mycie w stawach wiejskich sprzętu rolniczego, zwłaszcza po nawozach.

W wielu miejscach likwidacji ulegają także małe zbiorniki będące starorzeczami w dolinach rzek. Intensywne regulacje przeprowadzone na wszystkich rzekach spowodowały znaczne osuszenie ich dolin i zupełny zanik lub przekształcenie strefy przybrzeżnej rzeki, mającej zasadnicze znaczenie jako miejsce tarliskowe, środowisko życia narybku i dla rozwoju bazy pokarmowej ryb. Obecnie funkcje strefy przybrzeżnej przejęły w dużym stopniu odcięte na skutek regulacji liczne starorzecza i zakola rzeczne, które tylko okresowo przy wysokim stanie wody łączą się z rzeką. Poza znaczeniem dla rozwoju ryb starorzecza i zakola spełniają w bilansie wodnym rzek ważną rolę zbiorników retencyjnych, niwelujących w dużym stopniu wpływy wysokich wezbrań opadowych i zapobiegają powodziom. Starorzecza mogą także stanowić naturalne zbiorniki wody użytkownej dla różnych celów gospodarczych, głównie rolniczych, zwłaszcza nawodnień i jako wodopoje. Niedopuszczalne jest dlatego zanieczyszczanie starorzeczy przez niekontrolowany wysypy odpadów lub praktykowane niekiedy zrzuty do starorzeczy i na łąki zalewowe dużych ilości ścieków z drobnych zakładów przemysłowych i ferm hodowlanych.

dr hab. Krzysztof Kasprzak, professor emeritus

Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu,

przewodniczący Rady Programowej Wydawnictw Branżowych