Ochrona małych zbiorników wodnych

W okresie wiosennym podstawową czynnością w prawidłowej gospodarce wodnej na wsi powinno być gromadzenie wody w stawach i innych zagłębieniach terenu poprzez budowę i odbudowę urządzeń wodnych (kanałów, grobli, jazów, śluz|). Chronić należy najmniejsze nawet rezerwy wody znajdujące się okolicach wsi, więc nie tylko stawy, ale także drobne zbiorniki śródpolne, młynówki lub wypełnione wodą wyrobiska po torfie, glinie, piasku i żwirze.

Jednym z podstawowych narzędzi ochrony środowiska wodnego w krajobrazie rolniczym są programy rolnośrodowiskowe, będące instrumentem finansowym Unii Europejskiej służącym zachęcaniu rolników do stosowania praktyk rolniczych prowadzących do ekologizacji produkcji rolniczej, która powinna być czymś więcej niż dobra praktyka rolnicza.  Programy rolnośrodowiskowe mają zapewnić integrację rozwoju gospodarki rolnej z ochroną środowiska przyrodniczego poprzez minimalizowanie negatywnych skutków i maksymalizowanie pozytywnych efektów działalności rolniczej. Uczestniczący w tych programach rolnicy otrzymują finansową rekompensatę za straty wynikłe z ograniczenia stosowania nawozów, chemicznych środków ochrony roślin czy tworzenia stref buforowych wokół zbiorników wodnych. Ponieważ programy te są dobrowolne i decyzje o uczestnictwie są podejmowane indywidualnie, w ochronie dużych zlewni potrzebna jest koordynacja działań wielu rolników. Brak współpracy chociaż jednego z nich może oznaczać niepowodzenie całego projektu. W przeciwieństwie do tych trudnych i kosztownych (chociażby ze względu na koszty administracyjne) przedsięwzięć, ochrona zlewni małych zbiorników wodnych jest często możliwa w skali jednego lub niewielkiej liczby gospodarstw, co zwiększa znacząco szanse powodzenia.

Tworzenie nowych zbiorników

Dla ochrony gatunków roślin i zwierząt związanych z małymi zbiornikami wodnymi, a także dla retencjonowania wody,. zmian mikroklimatu lub oczyszczania wód opadowych zalecane jest tworzenie nowych zbiorników. Nowopowstałe zbiorniki wodne mimo swego sztucznego pochodzenia stanowią obiekty bardzo wartościowe pod względem krajobrazowym na terenach miejskich, leśnych, czy rolniczych. Dotyczy to zarówno zbiorników utworzonych w celu ochronnych, jak i zbiorników utworzonych dla celów gospodarczych. Zbiorniki utworzone dla celów ochrony biocenoz stanowią ważny element podnoszący estetykę krajobrazu. Stawy wykopane do nawodnień lub pojenia bydła albo powstałe w miejscach po wydobyciu torfu, gliny czy piasku są w krótkim czasie kolonizowane przez rozmaite gatunki roślin i zwierząt, stanowiąc ich ważne ostoje. Sadzenie roślin lub  wprowadzanie zwierząt jest wskazane tylko wyjątkowo. W naturalnych warunkach małe zbiorniki wodne rzadko występują pojedynczo. Wobec tego o ile jest to możliwe, lepiej utworzyć kilka małych zbiorników niż jeden duży.

Najważniejszym czynnikiem ograniczającym przydatność zbiornika wodnego dla organizmów żywych są zanieczyszczenia chemiczne. Dlatego miejsce utworzenia nowego zbiornika powinno być tego rodzaju zanieczyszczeń pozbawione. Szybkiej kolonizacji sprzyja bliskość innych zbiorników wodnych i terenów podmokłych. Można w ten sposób przyczynić się do ochrony istniejących już populacji, zwiększając zarówno liczbę miejsc nadających się do zasiedlenia, jak i szanse przetrwania metapopulacji, czyli populacji składającej się z subpopulacji zamieszkujących izolowane płaty środowiska pomiędzy którymi migrują osobniki. Metapopulacja będzie trwała pod warunkiem, że tempo kolonizacji i rozmnażania będzie większe niż lokalne tempo wymierania. Zachodząca od setek lat fragmentacja krajobrazu powoduje, że coraz więcej populacji przyjmuje strukturę metapopulacji, której trwałość zależy od dynamiki migracji i lokalnego wymierania.

Małe zbiorniki wodne stosowane do oczyszczania wód deszczowych

Na terenach miejskich osiedli mieszkaniowych małe sztuczne zbiorniki wodne (np. stawy sedymentacyjne) mogą być stosowane do oczyszczania wód deszczowych. Staw sedymentacyjny ma dno uszczelnione względem podłoża. Jego działanie ma charakter nie tylko mechaniczny, podobny do osadnika, lecz również biologiczny, jak w stawach naturalnych z wodą natlenioną. Rozkład biologiczny następuje wskutek beztlenowych i tlenowych procesów oczyszczania. Procesy te uzależnione są także od struktury zasadzonej roślinności. Zbiorniki tego rodzaju mogą mieć zastosowanie do podczyszczanie wód opadowych zwłaszcza na obszarach na obrzeżach miast, gdzie jest więcej przestrzeni. Wykazują się one stosunkowo wysoką sprawność oczyszczająca w przypadku substancji nierozpuszczonych i rozpuszczonych, możliwością gromadzenia wody, dobrymi warunkami dla kontroli (dopływów i odpływów, ilości osadów i częściowego ich usuwania, pielęgnacji roślinności, usuwanie glonów), łatwym wkomponowaniem w krajobraz. Zbiorniki te są także przydatne do poprawy warunków mikroklimatycznych w miastach. Wymagają jednak najczęściej ogrodzenia ze względów bezpieczeństw, dużego zapotrzebowania powierzchni oraz znacznych nakładów na konserwację. Mogą  być one połączone z wkomponowanymi w obszar miasta pasażami roślinnymi, w których woda deszczowa przepływa w kierunku poziomym przez warstwę gleby uszczelnionej względem podłoża i obsadzonej roślinnością. Pasaże odznaczają się wysoką sprawnością oczyszczania wskutek beztlenowych i tlenowych procesów rozkład, oczyszczania mechaniczne przez filtrowanie w glebie, chemiczne i fizyczne (absorpcja) wiązanie szkodliwych substancji w glebie. Przydatne są do bardziej zaawansowanego oczyszczanie wód deszczowych o silnym zanieczyszczeniu organicznym. Brak emisji zapachowych umożliwia stosowanie na obszarach mieszkaniowych. Wymagają jednak dużego zapotrzebowanie powierzchni oraz konserwacji poprzez ogrodniczą pielęgnację całego układu.

Rekultywacja terenów

Różnego rodzaju małe zbiorniki wodne powstają także w wodnym kierunku rekultywacji terenów pogórniczych, gdzie dużą trudność sprawia uregulowanie stosunków wodnych. Przykładem jest rekultywacja miejsca po eksploatacji węglanowych surowców skalnych w Opolu, m.in. powstanie wyrobiska wypełnionego wodą spełniającego rolę kompozycyjnego wzbogacenia osiedla oraz funkcjonalnie rolę lokalnego terenu rekreacyjnego (w tym urządzenie ośrodka wypoczynkowo-rekreacyjnego dla mieszkańców pobliskiego osiedla mieszkaniowego).

Chociaż podstawowym kierunkiem zagospodarowania wyeksploatowanych wyrobisk górnictwa piasku podsadzkowego piaskowni są zadrzewienia i zalesienia, lub pozostawienie tych wyrobisk jako składowisk do wypełnienia materiałem skalnym,  to jednak także w tym przypadku stosowane jest, chociaż rzadko, zagospodarowanie wodne.

Głównymi kierunkami zagospodarowania wyrobisk kruszyw naturalnych (piasek, żwir i naturalna ich mieszanina tzw. pospółka) są rekultywacja rolna oraz wodna poprzez powstawanie zbiorników wodnych. Dla rekultywacji wodnej bardzo istotne jest biologiczna obudowa skarp tych wyrobisk. W obudowie górnych części skarp zbiorników wodnych zalecane jest stosowanie obsadzania takimi gatunkami jak: wierzba iwa (Salix caprea), rokit­nik zwyczajny (Hippophae rhamnoides), oliwnik wąskolistny (Elaeagnus angustifolia), olsza czarna (Alnus glutinosa), olsza szara (Alnus incana}, jarząb pospolity (Sorbus aucuparia), osika (Populus tremula), brzoza brodawkowata (Betula pendula). W pasie przywodny należy sadzić gęsto, w kilku po­ziomych rzędach, wierzbę wiciową (Salix viminalis) lub wprowadzać gatunki roślin wodnych wytwarzające kłącza: trzcinę pospolitą (Phragmites communis), pałkę szerokolistną (Typha latifolia), ta­tarak zwyczajny (Acorus calamus).

Główne kierunki rekultywacji wyrobisk po surowcach plastycznych to rolny lub leśny. Jednak znaczna część terenów po eksploatacji gliny, ze względu na wa­runki wodne nie nadaje się do wymienionych kierunków rekultywacji, ale może nadawać się do wykorzystania pod zbiorniki wodne, także stawy rybne. Gatunki roślin jakie można wprowadzić na tego rodzaju tereny to: łubin (Lupinus) [np. biały (L. albus), trwały (L. polyphyllus), wąskolistny (L. angustifolius), zmienny (L. mutabilis), żółty (L. luteus), komonica zwyczajna (rożkowa) (Lotus corniculatus), nostrzyk biały (Meliolotus albus), kupkówka pospolita (rajgras niemiecki) (Dactylis gromelata).

Kamieniołomy stokowe, a w szczególności stokowo-wgłębne, powstające wskutek eksploatacji stoku wyniesienia lub doliny po zakończeniu eksploatacji mogą stać się miejscami bardzo atrakcyjnymi dla turystyki i rekreacji. Wycieki ze stoków wyrobiska, po odpowiednim wyprofilowaniu ich koryt mogą stanowić atrakcyjne cieki, a nawet małe zbiorniki wodne. Odpowiednia rekultywacja wyrobiska końcowego kamienioło­mu stokowo-wgłębnego może doprowadzić do stanu, w którym powstały teren jest bardziej atrakcyjny niż pierwotny stok doliny.

Wyrobiska po surowcach luźnych ze względu na to, że są zwykle zawodnione, poza    możliwością rekultywacyjną w celach gospodarczych (rolno-leśnych), poprzez ich zasypy­wanie mogą również być rekultywowane w celach społecznych i ekologicznych. Tego typu odkrywki po niedużych pracach rekultywacyjnych mogą być przystosowywane jako zbior­niki wodne do celów rekreacyjnych, wędkarskich, rybackich, a także jako zbiorniki retencyjne wód czystych, przyczyniając się do odbudowy małej retencji, zwłaszcza powierzchniowej.

Małe sztuczne zbiorniki – efektywny sposób zabezpieczenia przeciwpowodziowego

Małe sztuczne zbiorniki są efektywnym sposobem zabezpieczenia przeciwpowodziowego, ale głównie w małych zlewniach. Przy większych zlewniach efektywne ograniczenie fali wezbraniowej wymagałoby budowy dużej liczby zbiorników. Małe zbiorniki przeciwpowodziowe są najbardziej efektywne, kiedy mamy do czynienia z dużym chwilowym przepływem, ale o krótkim czasie trwania o małej pojemnością fali wezbraniowej. Przepływy o takim charakterze mają miejsce na małych potokach górskich oraz na ciekach w granicach obszarów zurbanizowanych, szczególnie przy występowaniu opadów nawalnych. Małe zbiorniki przeciwpowodziowe mogą pełnić również inne funkcje, jak np. rekreacyjne, zaopatrzenia w wodę, ochrony jakości wody, ekologiczne, przeciwpowodziowe. Niezbędne jest wówczas wydzielenie rezerwy przeciwpowodziowej z całkowitej pojemności zbiornika.

dr hab. Krzysztof Kasprzak, professor emeritus

Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu,

przewodniczący Rady Programowej Wydawnictw Branżowych

Małe zbiorniki wodne w krajobrazie