Wynagrodzenia członków zarządów i rad nadzorczych spółek komunalnych. NIK zawiadamia prokuraturę

Istotna część świadczeń i usług administracji publicznej na rzecz obywateli realizowana jest przez samorządy terytorialne. Często powierzają wykonywanie tych zadań – zwłaszcza z zakresu gospodarki komunalnej – tworzonym przez siebie podmiotom, niejednokrotnie spółkom kapitałowym – czytamy w informacji NIK. 

Ile mamy spółek komunalnych?

Według stanu na 31 grudnia 2023 r., w Polsce funkcjonowało 3212 spółek z udziałem jednostek samorządu terytorialnego (w tym 2,5 tys. ze 100% udziałem JST). Najczęściej spółki komunalne zajmowały się: wodociągami, kanalizacją i gospodarowaniem odpadami (1007), obsługą rynku nieruchomości (306), dostarczaniem energii cieplnej, elektrycznej oraz gazu (205), transportem i gospodarką magazynową (202), opieka zdrowotną i pomocą społeczną (176) oraz budownictwem (153).

Systemy wynagradzania 

Do 2016 r. wynagrodzenia członków zarządów i rad nadzorczych (RN) spółek z udziałem Skarbu Państwa i JST regulowała tzw. ustawa kominowa. Ograniczała się jednak do wyznaczenia maksymalnych poziomów wynagrodzeń na stanowiskach kierowniczych, nie zapewniając organowi wykonującemu uprawnienia właścicielskie ani wytycznych w zakresie kształtowania wynagrodzeń, ani możliwości modyfikacji kwot maksymalnych. Ustawa o wynagrodzeniach, która zaczęła obowiązywać we wrześniu 2016 r., wprowadziła mechanizm wymuszający ustalenie wysokości wynagrodzeń w sposób adekwatny do bieżącej sytuacji spółki, jej wielkości oraz skali prowadzonej działalności. Zapisano w niej także motywacyjny system wynagradzania w odniesieniu do wynagrodzeń uzupełniających (zmiennych). To ostatnie miało być uzależnione od poziomu realizacji celów zarządczych wyznaczonych członkom zarządu na dany rok.

Wynagrodzenie członków zarządów i rad nadzorczych ustala Zgromadzenie Wspólników (w spółkach komunalnych ze 100% udziałem JST funkcję Zgromadzenia pełnią wójt, burmistrz i prezydent) i stanowi ono wielokrotność tzw. podstawy wymiaru, czyli przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw bez wypłat nagród z zysku, które ogłasza GUS. Wielokrotność ta wynosi od 1 do 15 w przypadku części stałej wynagrodzenia członków zarządu oraz od 0,5 do 2,75 w przypadku wynagrodzeń członków rady nadzorczej, i jest uzależniona od skali działalności spółki. Od 2018 r. podstawa wymiaru została „zamrożona” na poziomie ustalonym dla roku 2017, co wynikało z przepisów ustaw okołobudżetowych.

Zgromadzenie wspólników (ZW) może uchwałą przyznać członkom zarządu również wynagrodzenie uzupełniające, nieprzekraczające 50% ich wynagrodzenia podstawowego w poprzednim roku oraz świadczenia dodatkowe (np. prawo do korzystania z urządzeń oraz zasobów stanowiących mienie spółki, prawo do płatnej przerwy w świadczeniu usług, odprawy). W skontrolowanych spółkach (18) wyłącznym udziałowcem były gminy, więc ich przedstawiciele mieli możliwość samodzielnego podjęcia uchwał w sprawie zasad kształtowania wynagrodzeń.

Kontrole NIK w 6 województwach

NIK kontrolą objęła spółki z województw: lubelskiego, małopolskiego, opolskiego, śląskiego, warmińsko-mazurskiego i wielkopolskiego. Jej celem było kompleksowe zbadanie przestrzegania zasad wynagradzania członków organów zarządzających i nadzorczych spółek komunalnych w latach 2018-2023.

Kwoty objęte kontrolą wyniosły:

a)  w przypadku członków zarządów:

• 27 mln zł wynagrodzeń stałych (podstawowych);
• 3,8 mln zł wynagrodzeń uzupełniających (zmiennych);
• świadczeń dodatkowych, m.in. odpraw (282 tys. zł), odszkodowań z tytułu zakazu konkurencji (398 tys. zł), przyznawania urządzeń technicznych i zasobów stanowiących mienie spółek;

b)  w przypadku członków rad nadzorczych – 10,7 mln zł wynagrodzeń.

Najważniejsze ustalenia kontroli

Członkom zarządów spółek komunalnych lub rad nadzorczych wypłacono 2,9 mln nienależnych wynagrodzeń 

NIK negatywnie oceniła ustalanie i wypłacanie wynagrodzeń członkom zarządów i rad nadzorczych spółek komunalnych. W 15 spółkach (z 18 skontrolowanych) doszło do wypłacenia nienależnych wynagrodzeń członkom zarządów lub rad nadzorczych w łącznej kwocie blisko 2,9 mln zł.

W wyniku nieprzestrzegania przepisów w sprawie zasad wynagradzania, w szczególności przepisów ustaw okołobudżetowych zamrażających podstawę wymiaru wynagrodzeń na poziomie ustalonym w IV kwartale 2016 r., w 13 spółkach wypłacono wynagrodzenia zawyżone o ponad 2,7 mln zł członkom zarządów wypłacono nienależnie blisko 2 mln zł, a członkom rad nadzorczych 732 tys. zł.  

Sposób ustalenia wynagrodzeń oraz z nieznajomości przepisów ustaw okołobudżetowych

Nieprawidłowości te wynikały z przyjętego sposobu ustalenia wynagrodzeń oraz z nieznajomości przepisów ustaw okołobudżetowych lub przyjęcia błędnej ich interpretacji. Błędów dotyczących wynagrodzeń stałych członków zarządów można było uniknąć, gdyby zgromadzenia wspólników (tj. organy wykonawcze gmin) w uchwałach w sprawie wynagrodzeń określiły te wynagrodzenia przez wskazanie konkretnych kwot, a nie w postaci iloczynu. Ustawodawca przewidział taki właśnie kształt projektów uchwał w ustawie o wynagrodzeniach (art. 4 ust. 1). Ponadto w sześciu spółkach wypłacono członkom zarządu lub rady nadzorczej wynagrodzenia zawyżone z innych przyczyn (w sumie o 150 tys. zł, tym w jednej spółce na kwotę 100 tys. zł w związku z wynagrodzeniami wypłaconymi na podstawie zawartych ugód).

Kwoty zawyżenia stałych wynagrodzeń członków zarządu w latach 2018–2023

woj. wielkopolskie

• Urbis Gniezno – 532854,21zł | 18,3% (2912573,43zł)*
• MEC Chodzież 0zł | 0% (801708,19zł)*
• MKiW Czarnków 181675,16zł | 22,3% (815819,48zł)*

woj. opolskie

• ZK Opole 196123,33zł | 7,6% (2595265,05zł)*
• ZK Głogówek 51956,16zł | 4,6% (1141461,84zł)*
• WiK Turawa 0zł | 0% (893 201,86zł)*

woj. śląskie

W skontrolowanych spółkach wystąpiły również przypadki wypłacenia lub uzyskania przez członków zarządów świadczeń dodatkowych w kwocie 1,3 mln zł, z naruszeniem określonych przez zgromadzenie wspólników zasad przyznawania tych świadczeń. Chodzi o świadczenia z tytułu: prawa do odprawy w razie rozwiązania lub wypowiedzenia umowy, płatnych przerw w świadczeniu usług zarządzania, odszkodowania z tytułu zakazu konkurencji, dodatkowych ubezpieczeń, czy zwrotu kosztów.

Nieprawidłowości w przyznawaniu odpraw członkom zarządów

Kontrolerzy NIK wykryli również nieprawidłowości w przyznawaniu odpraw członkom zarządów. W siedmiu spółkach uchwały ZW i umowy o zarządzanie w zakresie przesłanek wypłacania odprawy nie zabezpieczały w pełni interesów spółek, ponieważ ich treść nie wykluczała możliwości wypłaty członkowi zarządu odprawy w sytuacji rezygnacji z funkcji.

Nieprawidłowości przyznawania prawa do płatnej przerwy w świadczeniu usług zarządzania 

Także w przypadku przyznawania prawa do płatnej przerwy w świadczeniu usług zarządzania wystąpiły nieprawidłowości. W sześciu spółkach stwierdzono przyznanie tego prawa członkom zarządu mimo braku takiego świadczenia w uchwałach zgromadzenia wspólników w sprawie zasad kształtowania wynagrodzeń. W pięciu z nich skutkowało to wypłatą wynagrodzeń za okresy wykorzystanej przerwy na łączną kwotę 327 tys. zł.

W kolejnych siedmiu spółkach kontrola wykazała nieprawidłowości dotyczące przyznania innych świadczeń dla członków zarządu bez umocowania w uchwale zgromadzenia wspólników. Świadczenia te dotyczyły m.in. dodatkowych ubezpieczeń, zwrotów kosztów podróży służbowych, użytkowania samochodów prywatnych do celów służbowych, zwrotów kosztów udziału w szkoleniach i kursach podnoszących kwalifikacje oraz wypłaty ekwiwalentu za niewykorzystane odpłatne przerwy w świadczenia usług zarządzania. Koszty jakie kontrolowane spółki poniosły z tego tytułu wyniosły co najmniej 432 tys. zł.

Przy naliczaniu wynagrodzeń członków RN, nie zastosowano przepisów ustaw okołobudżetowych

W 12 spółkach, przy naliczaniu wynagrodzeń członków RN, nie zastosowano przepisów ustaw okołobudżetowych. Skutkowało to zawyżeniem wynagrodzeń o ponad 732 tys. zł.