Nowe pojezierze w Wielkopolsce do 2025 roku. List intencyjny podpisany

Nowe pojezierze powstanie na terenach powyrobiskowych we Wschodniej Wielkopolsce. List intencyjny ma być początkiem szerokiej współpracy podjętej by zrealizować to zadanie. W projekt włączają się PGW Wody Polskie, Zespół Eletrowni Pątnów-Adamów-Konin, Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Polskie – Nadleśnictwo Miradz, Urząd Marszałkowski Województwa Wielkopolskiego, powiaty gnieźnieński i słupecki oraz gminy Powidz, Kleczew, Ostrowite, Witkowo, Wilczyn, Jeziora Wielkie, Orchowo i Kazimierz Biskupi.

Adaptacja do zmian klimatu kluczowa dla Wielkopolski

Zgodnie z założeniami „Strategii rozwoju województwa wielkopolskiego do 2030 roku” jednym z ośmiu kluczowych wyzwań, przed którymi stoi Wielkopolska jest przeciwdziałanie i adaptacja do zmian klimatu. Podejmowane w tej kwestii inicjatywy mają uchronić jej mieszkańców przed niedoborami wody i żywności z przyszłości.

– W tym kontekście za zadanie priorytetowe uznajemy zwiększenie retencji wodnej. Ta pilna potrzeba została również wyartykułowana w innym dokumencie strategicznym o nazwie „Program ochrony środowiska dla województwa wielkopolskiego do roku 2030”. Ponadto istotne jest także zapewnienie odpowiednich zasobów wód w Wielkopolsce związane z poprawą warunków przyrodniczych, ograniczaniem przenikania fosforu i azotu ze źródeł rolniczych do wód oraz zanieczyszczeń związanych z rekreacyjnym wykorzystania wód, w tym turystyki wodnej – mówi Jacek Bogusławski, członek zarządu województwa wielkopolskiego.

Duże deficyty

U podstaw zapisów zawartych w obu dokumentach leży analiza aktualnego stanu zasobów i jakości wód w regionie. Województwo wielkopolskie zaliczane jest do najbardziej deficytowych w wodę obszarów Polski. W ujęciu regionalnym szczególnie narażone na skutki suszy w regionie wodnym Warty są 33 gminy zlokalizowane w środkowej, wschodniej i południowo-zachodniej części Wielkopolski. W regionie wodnym środkowej Odry znajduje się natomiast 10 wielkopolskich gmin (głównie w południowo-zachodniej części województwa) kwalifikujących się do obszarów o bardzo wysokim stopniu zagrożenia suszą.

– Wschodnia Wielkopolska jest regionem szczególnie narażonym na niedobory wody, co jest uwarunkowane niższą średnią opadów, a także działalnością przemysłową człowieka. Włączamy się w poprawę stanu zasobów wodnych tego regionu. W ramach szerokiej współpracy będziemy dążyć do zmagazynowania blisko 1 mld m³ wody. Wody Polskie będą koordynatorem tego wielkiego przedsięwzięcia – mówi Krzysztof Woś, prezes PGW Wody Polskie.

Odbudowa zasobów

Inwestycja dotycząca odbudowy zasobów wodnych, zwiększeniu retencji i ochrony przeciwpowodziowej środkowej Warty ma kosztować 35 mln złotych, z czego 30 proc. wynosi wkład własny sygnatariuszy listu, a 70 proc. pochodzi z dofinansowania z Funduszu Sprawiedliwej Transformacji.

– Tu w Wielkopolsce widzimy ogromną potrzebę inwestycyjną w zakresie przeciwdziałania skutkom suszy i zwiększania retencji. Chcemy podnieść poziom retencji w regionie o blisko 1 mld m³ wody. To dzieje się już teraz, wyrobiska pokopalniane są zasilane wodą. Cieszę się, że tak wiele stron, tak wielu samorządowców jest zaangażowanych w to zadanie. To pokazuje sens wspólnych działań. Jestem przekonany, że dzięki naszej współpracy, do 2025 roku osiągniemy zamierzony cel. Inwestycje w Wielkopolsce wpisują się w szeroki program podwojenia krajowej retencji wód. Dzięki jego realizacji zwiększymy bezpieczeństwo wodne Polski. – mówi wiceminister Marek Gróbarczyk, pełnomocnik rządu ds. gospodarki wodą oraz inwestycji w gospodarce morskiej i wodnej.

35 milionów

System kanałów, rurociągów i pompowni pozwoli szybciej odbudować zasoby wodne wschodniej Wielkopolski, zwiększając jednocześnie ochronę przed suszą i powodzią. Dzięki modernizacji pompowni oraz budowie układu przerzutowego nadmiar wód z Warty, w tym wody wezbraniowe, będą kierowane do powstających zbiorników wodnych Kleczew i Józwin. Inwestycje zwiększą poziom retencji we Wschodniej Wielkopolsce, co w konsekwencji przełoży się na lepszą adaptację regionu do zmian klimatycznych, w tym na przeciwdziałanie skutkom suszy na tym rolniczym obszarze oraz ograniczanie ryzyka powodziowego w dolinie Warty. Realizacja prac pozwoli odbudować zasoby wód powierzchniowych i podziemnych w zlewni Biskupiej Strugi, Meszny i Kanału Ostrowo-Gopło w rejonie Powidzkiego Parku Krajobrazowego. Poprawi się też sytuacja hydrologiczna w rejonie zamkniętych odkrywek węgla brunatnego położonych na zachód od Konina, a przez włączenie do sieci hydrograficznej powstałych zbiorników powyrobiskowych nastąpi zwiększenie retencji wód. Spodziewane efekty zadania to odbudowa zasobów jezior Pojezierza Gnieźnieńskiego na poziomie 75 mln m³, utworzenie nowych zbiorników wodnych o łącznej pojemności przekraczającej 370 mln m³, odtworzenie mokradeł na obszarze kilku tysięcy hektarów i odbudowa zasobów wód podziemnych w ilości ponad 500 mln m³.

– Poza projektowanymi na ten cel środkami pochodzącymi z Funduszu na rzecz Sprawiedliwej Transformacji, który jest elementem programu Fundusze Europejskie dla Wielkopolski, samorząd województwa wielkopolskiego planuje przeznaczyć na realizację zadania dodatkowe ćwierć miliona złotych pochodzących z budżetu województwa. Wspieramy ten projekt, ponieważ jesteśmy w pełni przekonani co do zasadności przywrócenia zasobów wodnych w jeziorach Powidzkiego Parku Krajobrazowego i na obszarach przyległych oraz poprawy stosunków hydrologicznych w tym rejonie, a także zwiększenia retencji na terenie Wschodniej Wielkopolski. Ważne jest także właściwe wykorzystanie zbiorników pokopalnianych do prowadzenia gospodarki retencyjnej i przeciwpowodziowej. Tego typu działania są niezbędne dla poprawy warunków środowiskowych, a także zrównoważonego rozwoju rolnictwa i gospodarki leśnej – mówi Jacek Bogusławski.

Wykorzystanie infrastruktury

Zadanie składa się z dwóch głównych elementów. Pierwszym będzie kierowanie wód możliwych do wykorzystania z rzeki Warty do zbiorników po odkrywkach Kazimierz Północ i Jóźwin IIB (zbiorniki Kleczew i Józwin). Będzie się to odbywać za pośrednictwem istniejącej infrastruktury ZE PAK S.A. Pozwoli to przyspieszyć odbudowę poziomów wodonośnych, które uległy obniżeniu na skutek funkcjonującego w tym regionie przez lata leja depresji. Dzięki temu możliwe stanie się podniesienie poziomów zwierciadeł wody jezior należących do Powidzkiego Parku Krajobrazowego. Drugim elementem zadania będzie użytkowanie zbudowanego systemu przerzutu wód do zbiorników Kleczew i Józwin w celu zwiększania retencji na terenie Wschodniej Wielkopolski. Będzie to miało znaczenie dla przeciwdziałania skutkom suszy, ale też ograniczania zagrożenia powodziowego – przez Kanał Ślesiński do powstających akwenów będzie kierowana część wód wezbraniowych z Warty. W ramach I etapu zostaną zmodernizowane pompownie Pątnów i Morzysław na Kanale Ślesińskim, co będzie współfinansowane przez Wody Polskie. II etap zakłada budowę układu łączącego Jezioro Gosławskie ze Zbiornikiem Kleczew o wydajności projektowej do 1,5 m³/s, co będzie współfinansowanie przez pozostałe strony porozumienia. System będzie składać się z rurociągu pompowni i kanałów otwartych. Wartość zadania wynosi 35 mln zł, w tym 30% stanowi wkładu własny sygnatariuszy listu, a 70% pochodzi z dofinansowania z Funduszu Sprawiedliwej Transformacji. Koniec prac planowany jest na 2025 rok.

Kompleksowy program

Wschodnia Wielkopolska, która obecnie jest regionem Polski zmagającym się z największymi deficytami wody, ma szansę stać się liderem wprowadzania rozwiązań, których celem jest renaturyzacja i rekultywacja terenów zdegradowanych. Współpraca Wód Polskich, ZE PAK S.A. oraz lokalnych samorządów zakłada odtworzenie zasobów wodnych, w tym rzek, a także utworzenie nowych zbiorników wodnych w miejsce wyrobisk pokopalnianych. Dzięki temu w regionie będzie mogło powstać zupełnie nowe pojezierze. Przykładem dotychczasowych wspólnych działań na rzecz poprawy bilansu wodnego w regionu jest sukcesywna rekultywacja odkrywki Kazimierz Północ w kierunku powstania Zbiornika Kleczew, a także odtwarzanie rzeki Warcicy, dzięki prowadzeniu przerzutu nadmiaru wód z Warty.

Starania wielkopolskiego samorządu

Od kilkunastu lat, co roku samorząd województwa wielkopolskiego przygotowuje „Bilanse wód podziemnych” dla poszczególnych powiatów, które są doskonałym narzędziem wykorzystywanym przez lokalne samorządy służącym racjonalnemu planowaniu i gospodarowaniu wodami podziemnymi w kontekście zasobów eksploatacyjnych przemysłowych i nieprzemysłowych. Poprawa stosunków wodnych w regionie wymaga podjęcia pilnych działań, których realizacja uwarunkowana jest odpowiednim wsparciem finansowym.

– Działania tego typu, ukierunkowane na wspieranie przystosowania się do zmian klimatu i zapobiegania ryzyku związanemu z klęskami żywiołowymi i katastrofami, a także odporności, z uwzględnieniem podejścia ekosystemowego wspieranie dostępu do wody oraz zrównoważonej gospodarki wodnej zostały ujęte w aktualnie negocjowanym Programie Funduszy Europejskich dla Wielkopolski 2021+ – mówi wicemarszałek Bogusławski.

Działalność rolnicza

Pamiętać należy również, że na stan zasobów wodnych w regionie wpływają m.in. punktowe zrzuty ścieków do wód lub do ziemi oraz obszarowe źródła zanieczyszczeń pochodzące z rolnictwa. Znaczące oddziaływanie drugiego z wymienionych powyżej źródeł powiązane jest z dominującym w województwie użytkowaniem rolniczym. Duża intensywność stosowania nawozów mineralnych i naturalnych powoduje wprowadzenie do wód określonego ładunku związków azotu i fosforu z terenów rolniczych.

LIFE

Mając na uwadze powyższe problemy i wynikające z nich potrzeby, samorząd województwa wielkopolskiego przyjął wstępną propozycję ze strony dr. hab. Tomasza Jurczaka, prof. Uniwersytetu Łódzkiego, kierownika katedry UNESCO ekohydrologii i ekologii stosowanej na wydziale biologii i ochrony środowiska, w sprawie przystąpienia do przygotowywania projektu ukierunkowanego na opracowanie systemu zarządzania zlewniowego dla redukcji transportu zanieczyszczeń i zwiększenia retencji wodnej, planowanego do złożenia w ramach konkursu LIFE.

– Obszarem demonstracyjnym w proponowanym projekcie jest zlewnia Jeziora Pokrzywnickiego, która wraz z jego dwoma dopływami rzeką Trojanówką i rzeką Pokrzywnicą, usytuowana jest głównie w granicach województwa wielkopolskiego – mówi Jacek Bogusławski.

Wielkopolskie inwestycje

W ocenie samorządowców z Wielkopolski niezbędne jest także skuteczne wdrażanie rządowego „Planu przeciwdziałania skutkom suszy (PPSS) na lata 2021-2027”, który obejmuje katalog działań służących obniżeniu wielkości strat spowodowanych przez suszę i zapewnienie skutecznego monitorowania zasobów wodnych oraz gospodarowania wodą. Ważna jest również edukacja w zakresie suszy i koordynacja działań powiązanych z suszą oraz stworzenie mechanizmów realizacji i finansowania działań służących przeciwdziałaniu skutkom suszy. PPSS zawiera między innymi 334 zadania z zakresu małej retencji oraz 78 inwestycji znajdujących się już w programie inwestycyjnym Wód Polskich.

– Według PPSS dla naszego regionu przyjęliśmy ważniejsze zadania związane z obszarami zagrożonymi suszą. Są to zbiornik Wielowieś Klasztorna na rzece Prośnie, odbudowa Kanału Miłosławskiego z obwałowaniami – etap I w gminie Zaniemyśl, odbudowa rzeki Samy, zbiornik Laskownica w gminie Gołańcz, zbiornik Tulce w gminie Kleszczewo i zbiornik Środa na rzece Moskawa – mówi członek zarządu województwa wielkopolskiego.

Do najważniejszych planowanych inwestycji służących ograniczaniu zagrożenia powodziowego należy zaliczyć budowę zbiornika Wielowieś Klasztorna na rzece Prośnie. Oprócz wskazanego wyżej zasadniczego celu, zbiornik ma zapewnić dostęp do zasobów wodnych dla zaspokojenia potrzeb ludności oraz uregulować przepływ w rzece Prośnie. Ta jednak inwestycja wymaga również wsparcia finansowego ze strony rządu i rządowych inwestycji. Pomocy o podobnym charakterze oczekuje się także względem m.in. inicjatyw zorientowanych na poprawę wydolności infrastruktury technicznej poprzez dostosowanie jej do aktualnych i prognozowanych warunków pogodowych.

Racjonalnie, skutecznie i systemowo

Wielkopolska od dawna boryka się z ograniczoną dostępnością zasobów wody, co po części powiązane jest z rolniczym użytkowaniem terenu i jego wcześniejszym znaczącym odlesieniem. Ten niekorzystny stan mogą znacząco pogorszyć zmiany klimatu, co powoduje, że konieczne jest podjęcie pilnych i stosownych zabiegów ograniczających ich negatywne oddziaływanie na istniejące zasoby wodne.

– Dotychczasowa aktywność samorządu województwa wielkopolskiego w zakresie poprawy stosunków wodnych jest zauważalna i ważna, ale niewątpliwie wymagająca kontynuowania w przyszłości. Co więcej, prognozy dotyczące zmian klimatu wymuszają poszukiwania szybszej, racjonalnej, skutecznej i bardziej systemowej odpowiedzi wobec zmian w zakresie zarówno przeciwdziałania, jak i adaptacji do nich. Jako Członek Zarządu Województwa Wielkopolskiego po raz kolejny deklaruję wolę współpracy ze strony Samorządu Województwa Wielkopolskiego w tym ważnym z perspektywy regionalnej celu – mówi Jacek Bogusławski.

Współpraca między różnymi jednostkami działającymi w regionie jest kluczowa, podobnie jak niezbędne jest wsparcie, w szczególności finansowe, na poziomie krajowym oraz unijnym. Bez zaangażowania różnych podmiotów w czasach mocno przybierających na sile zmian klimatu trudno bowiem spodziewać się osiągnięcia pozytywnych rezultatów w zakresie odbudowy zasobów wód i poprawy ich jakości.