Jakie formy ochrony przyrody funkcjonują w Polsce?

Wedle autorów publikacji “Ochrona Środowiska 2023”, różnorodność biologiczna Polski, zarówno pod względem liczby gatunków, ekosystemów, jak i urozmaiconego krajobrazu, pozytywnie wyróżnia ją wśród innych krajów europejskich. Stąd tak istotna jej ochrona. 

“Zachowanie różnorodności biologicznej gwarantuje prawidłowe funkcjonowanie ekosystemów i utrzymanie równowagi pomiędzy wszystkimi elementami przyrody. Dążąc do zachowania bogatego dziedzictwa naturalnego Polska od wielu lat rozwija różnorodne formy ochrony prawnej obszarów i obiektów, a także poszczególnych gatunków roślin, zwierząt i grzybów oraz ich siedlisk” – czytamy w 37. edycji raportu GUS. A jak to wygląda w praktyce?

Formy ochrony przyrody

Przyrodę można chronić w miejscu jej naturalnego występowania lub poza, a więc np. w ogrodach zoologicznych, botanicznych czy oceanariach. Pierwszy ze sposobów, uznawany za bardziej wartościowy, realizowany jest poprzez powoływanie obszarów chronionych oraz obejmowanie ochroną składników przyrody.

“Powierzchnia obszarów prawnie chronionych w końcu 2022 r. wynosiła ponad 10,1 mln ha, co stanowiło 32,3% powierzchni kraju. Największy udział tych obszarów w stosunku do powierzchni województwa posiadało województwo świętokrzyskie (64,9%), najmniejszy województwo dolnośląskie (18,6%).” – wskazano w raporcie.

Występujące w Polsce formy ochrony przyrody to parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, obszary Natura 2000, pomniki przyrody, stanowiska dokumentacyjne, użytki ekologiczne, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe, ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów. Warto przyjrzeć im się bliżej.

Parki narodowe

Według danych GUS, do 2022 r. w Polsce utworzono 23 parki narodowe o łącznej powierzchni 315,2 tys. ha, co stanowiło 1% powierzchni kraju. “Najstarszymi z nich, istniejącymi od 1932 r., są Pieniński oraz Białowieski Park Narodowy, zaś najmłodszym utworzony w 2001 r. Park Narodowy Ujście Warty. Znajdujący się w województwie
podlaskim Biebrzański Park Narodowy zajmuje powierzchnię 59,2 tys. ha, co czyni go największym parkiem narodowym, natomiast znajdujący się w województwie małopolskim Ojcowski Park Narodowy o powierzchni 2,2 tys. ha jest najmniejszym parkiem narodowym w Polsce” – czytamy w publikacji.

Blisko 60% powierzchni wszystkich parków narodowych znajdowało się w 2022 r. pod ochroną czynną, 25% pod ochroną ścisłą, a 15% pod ochroną krajobrazową.

Co ciekawe, w publikacji uwzględniono także ruch turystyczny w parkach narodowych. Okazuje się, że w końcu 2022 r. w parkach narodowych znajdowało się 3,7 tys. km wytyczonych szlaków turystycznych, które odwiedziło 16 mln osób (o 2,7 mln turystów więcej niż w 2020 r.). Największą liczbę turystów odnotowano w Tatrzańskim PN (4,8 mln osób) i Karkonoskim PN (2,4 mln osób), natomiast najmniej turystów odwiedziło Narwiański PN (21,0 tys. osób), Drawieński PN (24,2 tys. osób) i PN Bory Tucholskie (32,4 tys. osób).

Rezerwaty przyrody, biosfery i obszary Ramsar

Istotnym ogniwem w ochronie polskiej przyrody są rezerwaty. To jedna ze starszych form ochrony przyrody na świecie i w kraju. Najstarszym rezerwatem przyrody w Polsce powołanym aktem prawnym z dnia 29 lipca 1938 r. jest Rezerwat Kępa Redłowska, położony w Gdyni. Zajmuje powierzchnię 121,9 ha, a jego celem jest zachowanie unikatowego krajobrazu wybrzeża klifowego z kompleksem lasów bukowych, w tym jarząbu szwedzkiego (Sorbus intermedia) stanowiącego relikt epoki lodowcowej. Historycznie najstarszym obszarem stanowiącym rezerwat w Polsce jest natomiast Rezerwat przyrody Cisy Staropolskie im. Leona Wyczółkowskiego, położony na południowo-wschodnim krańcu Borów Tucholskich. Mimo że prawnie powołano go dopiero w 1956 r., to jednak ochrona rezerwatowa skupiska cisu pospolitego (Taxus baccata L.) sięga 1827 r.

Można wyróżnić dziewięć rodzajów rezerwatów: leśny, wodny, stepowy, słonoroślowy (halofilny), faunistyczny, florystyczny, torfowiskowy, przyrody nieożywionej i krajobrazowy. “W 2022 r. najwięcej było rezerwatów leśnych (751) o łącznej powierzchni 69 tys. ha, co stanowiło 40% powierzchni wszystkich rezerwatów przyrody. Najmniej było rezerwatów słonoroślowych (3) o łącznej powierzchni 30 ha” – wskazuje publikacja.

Formą ochrony przyrody są także rezerwat biosfery uważane za obszar ochronny, pełniący trzy zasadnicze funkcje: ochronną (ochrona ekosystemów i różnorodności biologicznej), rozwojową (wdrażanie zrównoważonego rozwoju gospodarczego) i wparcia logistycznego (wspieranie badań, monitoringu i edukacji ekologicznej). 

“W Polsce za rezerwaty biosfery uznano 11 rezerwatów przyrody o łącznej powierzchni 1 157 tys. ha. Są to: Babia Góra, Białowieża, Bory Tucholskie, Jeziora Mazurskie (wcześniej: Jezioro Łuknajno), Karkonosze, Karpaty Wschodnie, Polesie Zachodnie, Puszcza Kampinoska, Roztocze, Słowiński i Tatrzański. Rezerwatem biosfery o największej
powierzchni są Bory Tucholskie (319,5 tys. ha), a najmniejszym Babia Góra (11,8 tys. ha).” – czytamy w raporcie. Uwzględniono w nim także obszary Ramsar (obszar wodno-błotny, ustanowiony Konwencją Ramsarską w celu ochrony siedlisk
populacji ptaków wodnych). “W Polsce powołano 19 obszarów Ramsar o łącznej powierzchni 153 tys. ha. Spośród polskich obszarów wodno-błotnych największą powierzchnię zajmował Biebrzański Park Narodowy (59,2 tys. ha), zaś najmniejszą Subalpejskie torfowiska w Karkonoskim Parku Narodowym (40 ha)”.

Parki krajobrazowe i obszary chronionego krajobrazu

Według stanu na koniec 2022 r., w Polsce ustanowionych było 126 parków krajobrazowych o łącznej powierzchni 2,6 mln ha. Zajmowały one 8,4% powierzchni kraju. Od 2000 r. ogólna powierzchnia parków krajobrazowych zwiększyła się o 82,5 tys. ha, co stanowiło wzrost o 3,2%. W Polsce pierwszy park krajobrazowy powołano w 1976 r. na Pojezierzu Suwalskim (Suwalski Park Krajobrazowy). 

W 2022 r. 55% powierzchni parków krajobrazowych zajmowały lasy, 33% użytki rolne, 4% wody, natomiast 8% – pozostałe tereny.

Jeśli natomiast mowa o obszarach chronionego krajobrazu, to zgromadzone dane GUS dowodzą, że w 2022 r. w naszym kraju było 388 obszarów chronionego krajobrazu o łącznej powierzchni 7 026,1 tys. ha. Zajmowały one 22,5% powierzchni kraju. Warto podkreślić, że w stosunku do 2021 r. powierzchnia obszarów chronionego krajobrazu wzrosła o 2 203,5 ha.

Lasy

W 2022 r. grunty leśne zajmowały powierzchnię 9,5 mln ha, w tym lasy 9,3 mln ha. Lasy publiczne stanowiły 80,8% ogólnej powierzchni lasów, a w zarządzie Lasów Państwowych znajdowało się 76,9% ogólnej powierzchni lasów. Lesistość kraju wyniosła 29,7%.

W Polsce na jednego mieszkańca przypadało 0,25 ha lasów. Największa powierzchnia obszarów leśnych przypadała na mieszkańca woj. lubuskiego (0,71 ha), najmniejsza na mieszkańca woj. śląskiego (0,09 ha).

Lasy ochronne zajmowały w 2022 r. 3,8 mln ha, co stanowiło 42,1% powierzchni lasów. W zarządzie Lasów Państwowych (LP) znajdowało się ich 3,8 mln ha (97,6%). Wśród kategorii ochronności lasów ochronnych zarządzanych przez LP, lasy wodochronne stanowiły 39,7%, podmiejskie – 16,1%, cenne przyrodniczo – 14,6%, uszkodzone przez przemysł – 11,9%, glebochronne – 8,2%, obronne – 2,9%, ostoje zwierząt chronionych – 1,5%, lasy uzdrowiskowe – 1,3%, na stałych powierzchniach badawczych – 1,2% oraz lasy nasienne – 0,3%.

Natura 2000

Do form ochrony przyrody zaliczyć należy obszary Natura 2000. Uważa się za nie spójną funkcjonalnie europejską sieć ekologiczną, tworzoną w celu zachowania siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt ważnych dla Wspólnoty Europejskiej.
Obowiązek podjęcia działań dotyczących Sieci Natura 2000 wynika z postanowień Konwencji o różnorodności biologicznej przyjętej w 1992 r. w Rio de Janeiro. W raporcie podkreślono: “Zadaniem sieci jest utrzymanie różnorodności biologicznej przez ochronę nie tylko najcenniejszych i najrzadszych elementów przyrody, ale też najbardziej typowych, wciąż jeszcze powszechnych układów przyrodniczych charakterystycznych dla regionów biogeograficznych (np. alpejskiego, atlantyckiego, kontynentalnego). Jej tworzenie jest obowiązkiem każdego kraju członkowskiego UE, a wybór sposobu ochrony poszczególnych elementów sieci pozostawia się danemu państwu.”

W Polsce w skład sieci Natura 2000 wchodzi duża część obszarów prawnie chronionych, w tym wszystkie parki narodowe i część parków krajobrazowych. Natura 2000 zajmuje ok. 20% całkowitej powierzchni kraju, co nieznacznie przewyższa średnią europejską wynoszącą 19%.

Dotychczas wyznaczono 867 specjalnych obszarów ochrony siedlisk o łącznej powierzchni 3,9 mln ha (w tym 435 tys. ha obszarów morskich) oraz 145 obszarów specjalnej ochrony ptaków o łącznej powierzchni 5,6 mln ha (w tym 723 tys. ha obszarów morskich). Obszary Natura 2000 zajmowały: 11,0% (SOO) i 15,5% (OSO) powierzchni lądowej kraju (włącznie z morskimi wodami wewnętrznymi w obrębie województw).

Ochrona gatunkowa

Spośród wszystkich gatunków występujących w Polsce do gatunków objętych ścisłą ochroną zaliczono 589 gatunków zwierząt, w tym: 92 gatunki bezkręgowców oraz 497 gatunków kręgowców: 50 gatunków ssaków, 427 gatunków ptaków, 5 gatunków gadów, 10 gatunków płazów i 5 gatunków ryb, a także 415 gatunków roślin (w tym 270 gatunków roślin nasiennych) oraz 232 gatunki grzybów.

Według Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt1 spośród gatunków zagrożonych wyginięciem (według kategorii zagrożenia zgodnej z standardami i rekomendacjami Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody (IUCN): krytycznie zagrożonych [CR], zagrożonych [EN] i narażonych [VU]) w Polsce żyje 61 gatunków zwierząt, w tym 13 gatunków ssaków, 34 gatunki ptaków i 9 gatunków ryb. W Polskiej Czerwonej Księdze Roślin zostało wymienionych 315 gatunków roślin zagrożonych wyginięciem.

Uwagę poświęcono kilku gatunkom chronionymi przez polskie prawo. To niedźwiedź brunatny (Ursus arctos), ryś (Lynx lynx) i wilk (Canis lupus). W 2022 r. w stanie dzikim odnotowano 359 niedźwiedzi, 558 rysi, natomiast jedna z największych w Europie populacji wilka liczyła 4 328 osobników. Od 2000 r. populacja tych gatunków wzrosła odpowiednio o: 204%, 96% i 299%.

Przyjrzano się także populacjom żubra (Bison bonasus), podgatunku kozicy północnej (Rupicapra rupicapra tatrica), bobra europejskiego (Castor fiber), cietrzewia (Lyrurus tetrix) i głuszca (Tetrao urogallus) należą. 

W Polsce znajduje się największa na świecie populacja żubra, którego ochrona sięga XVI w. Od 1947 r. prowadzona jest w Polsce Księga Rodowodowa Żubrów, w której znajduje się imienny spis wszystkich żubrów żyjących w hodowli oraz liczebność żubrów żyjących na wolności. Wolno żyjące stada tego gatunku występują jedynie w Polsce, Rosji, Niemczech, Rumunii, na Białorusi, Ukrainie, Litwie i Słowacji. W 2022 r. liczebność tego największego europejskiego roślinożercy wyniosła 2 603 osobniki.

W Polsce żyje krytycznie zagrożona kozica tatrzańska (Rupicapra rupicapra tatrica), chroniona od 1868 r. Populacja w 2022 r. liczyła 384 osobniki. Od 2000 r. nastąpił ponad 4-krotny wzrost liczebności tego gatunku.

Największym europejskim gryzoniem jest bóbr europejski, objęty w Polsce ochroną od 1952 r. W 2022 r. odnotowano ok. 149,9 tys. bobrów. Od 2000 r. jego populacja zwiększyła się ponad 6-krotnie.

Cietrzew i głuszec należą do najbardziej zagrożonych ptaków zarówno na świecie, jak i w Polsce. W 2022 r. populacja cietrzewia liczyła 215 osobników. Od 2000 r. zmalała o 91%, a w stosunku do 2021 r. zmalała o 10%. Populacja głuszca w 2022 r. liczyła 507 osobników i wzrosła od 2000 r. o 7%, a w stosunku do 2021 r. zmalała o 4%.