Dane GUS o poprawie gospodarki ściekowej

Analiza Głównego Urzędu Statystycznego mówi o tym, że w latach 2000-2022 ilość ścieków przemysłowych i komunalnych wymagających oczyszczenia zmalała o ok. 14% (z 2 502 hm³ do 2 148 hm³ (gdzie 1 hm³ oznacza 1 hektometr sześcienny i równa się 1 milionowi metrów sześciennych), natomiast ilość ścieków nieoczyszczanych zmalała o ok. 54% (z 301 hm³ do 138 hm³), przy jednoczesnym zmniejszeniu o 49% udziału ścieków oczyszczanych mechanicznie (z 733 hm³ do 372 hm³) i ponad dwukrotnym zwiększeniu (z 460 hm³ do 1 186 hm³), ilości ścieków oczyszczanych w oczyszczalniach z podwyższonym usuwaniem biogenów.

Wpływ wysokoselektywnych technologii oczyszczania  

Jak podkreśla raport GUS, w analizowanym przedziale czasu zaobserwowano zmianę podejścia do sposobu oczyszczania ścieków, co przejawia się wypieraniem metod zorientowanych na mechaniczne usuwanie zanieczyszczeń przez wysokoefektywne technologie oczyszczania ścieków z pogłębionym usuwaniem związków azotu i fosforu.

W 2022 r. ilość ścieków wymagających oczyszczania, oczyszczanych mechanicznie wyniosła 372 hm³, co stanowiło 19% ścieków oczyszczanych, natomiast ilość ścieków poddanych zaawansowanym procesom oczyszczania wyniosła 1 186 hm³ (59% ścieków poddanych procesom oczyszczania).

Nadal jednak część ścieków wymagających oczyszczania (6%), nie zostaje poddana tym procesom. Ilość ścieków odprowadzonych bez oczyszczania w 2022 r. wyniosła 138 hm³.

Główne odbiorniki ścieków

Odbiornikami ścieków wymagających oczyszczania były głównie zlewnie Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej Gliwice (442 hm³), RZGW Warszawa (330 hm³), RZGW Poznań (268 hm³). Najmniejsze ilości ścieków odprowadzono do zlewni RZGW Bydgoszcz (53 hm³) i RZGW Lublin (74 hm³).

Odnotowano wysoki odsetek ścieków oczyszczanych metodami pozwalającymi na podwyższone usuwanie biogenów odprowadzanych do zlewni RZGW Warszawa (73%) oraz RZGW Lublin (69%).

Najniższy odsetek ścieków oczyszczonych tymi metodami odprowadzono do zlewni RZGW Gliwice (31%). W skali kraju 55% ścieków przemysłowych i komunalnych oczyszczanych jest metodami z podwyższonym usuwaniem biogenów.

Rozwój systemów odbioru

Jak zauważa GUS, w badanym okresie następował dalszy rozwój systemów odbioru i oczyszczania ścieków komunalnych. Przejawiało się to oddawaniem do eksploatacji nowych oczyszczalni ścieków, modernizacją istniejących oczyszczalni, w szczególności pod kątem usuwania ze ścieków związków biogennych, a także rozbudową sieci wodociągowo-kanalizacyjnej oraz wyłączaniem z eksploatacji obiektów przestarzałych i nieefektywnych. Efektem tych działań jest wzrost ilości ścieków oczyszczanych ogółem (w tym wzrost oczyszczania z podwyższonym usuwaniem biogenów).

Analitycy GUS zaobserwowali też systematyczny wzrost długości, zarówno sieci wodociągowej, jak i kanalizacyjnej. Niestety odnotowano jednak utrzymywanie się dysproporcji pomiędzy długością sieci wodociągowej i kanalizacyjnej w skali kraju.

To ważny parametr, bo różnica pomiędzy długością sieci wodociągowej, a sieci kanalizacyjnej umożliwia ocenę potencjalnego zanieczyszczenia wód ściekami bytowo-gospodarczymi.

Szkodliwa dysproporcja sieci

W 2022 r. długość sieci wodociągowej rozdzielczej wynosiła 338 tys. km, tj. o 21 tys. km więcej niż w 2021 r. Natomiast długość sieci kanalizacyjnej w 2022 r. wynosiła ok. 178 tys. km i była większa w stosunku do roku poprzedniego o ok. 4 tys. km.

Porównanie długości sieci kanalizacyjnej do długości sieci wodociągowej wskazuje na zróżnicowanie rozwoju infrastruktury w układzie przestrzennym kraju. Sieć kanalizacyjna przewyższa pod względem długości wodociągową w województwie podkarpackim, w pozostałych województwach jest od niej znacznie krótsza.

Tylko 45% ludności wsi z dostępem do sieci kanalizacyjnej

Jak zauważa GUS, systemy zbiorowego zaopatrzenia w wodę obsługiwały w 2022 r. ok. 92% ludności kraju, w tym 96% ludności miast i 86% ludności wiejskiej. Natomiast systemy zbiorowego odprowadzania ścieków obsługiwały 72% ludności kraju, w tym 91% ludności miast i 45% ludności wsi. Liczba osób objęta zbiorowym systemem zaopatrzenia w wodę i odprowadzania ścieków systematycznie wzrasta.

W 2022 r., największa ilość ścieków powstała w procesach wytwarzania i zaopatrywania w energię elektryczną, gaz, parę wodną, gorącą wodę (5 583 hm³). Znaczna ilość tych ścieków nie wymaga oczyszczania, gdyż są to wody chłodnicze powstałe w procesach produkcyjnych, głównie w elektrowniach cieplnych.

Wody te, ze względu na podwyższoną temperaturę, powodują zanieczyszczenie termiczne wód.

Najwięcej ścieków przemysłowych wymagających oczyszczania powstało w procesach przetwórstwa przemysłowego (40%), oraz z działalności górniczej i wydobywczej (40%).

Doskonalenie procesów oczyszczania

Analitycy GUS podkreślają, że najistotniejszym zadaniem służącym poprawie jakości wód, jest udoskonalenie procesów zbierania i oczyszczania ścieków. Działalność ta ma na celu usuwanie zanieczyszczeń ze ścieków w stopniu umożliwiającym dalsze wykorzystanie wody i zmniejszającym obciążenie środowiska naturalnego.

W powyższym kontekście dane statystyczne odzwierciedlają ciekawe zjawisko, a mianowicie w okresie ostatnich kilkunastu lat liczba oczyszczalni ścieków przemysłowych znacznie zmniejszyła się: z 1 155 w 2010 r. do 854 w 2022 r.

Przyczyną tego zjawiska jest to, że część oczyszczalni została zlikwidowana wraz z zamknięciem zakładów przemysłowych lub zreorganizowana na skutek uruchamiania podczyszczalni ścieków przemysłowych.

W efekcie, w powstających podczyszczalniach ścieków przemysłowych uzyskuje się ścieki ze wstępnie obniżonym ładunkiem zanieczyszczeń, w stopniu, który umożliwia odprowadzenie ich do oczyszczalni ścieków komunalnych lub oczyszczalni ścieków zakładowych.

Więcej oczyszczalni ścieków komunalnych

Liczba oczyszczalni ścieków komunalnych w latach 2010-2022 wzrosła z 3 136 w 2010 r. do 3 260 w 2022 r.

W 2022 r., wśród oczyszczalni przemysłowych dominowały oczyszczalnie biologiczne (60%) i mechaniczne (23%). Natomiast najwięcej oczyszczalni komunalnych wykorzystywało biologiczne metody oczyszczania ścieków (75%) oraz umożliwiające podwyższone usuwanie biogenów (25%).

Największy odsetek ludności korzystającej z oczyszczalni ścieków odnotowano w 2022 r. w województwach pomorskim i zachodniopomorskim (85%), a najmniejszy w województwach lubelskim (59%) i świętokrzyskim (68%).

Z oczyszczalni typu biologicznego korzystało 14% ludności kraju, natomiast oczyszczalnie o podwyższonym usuwaniu biogenów obsługiwały 62% ludności. W latach 2000-2022 liczba miast obsługiwanych przez oczyszczalnie ścieków zwiększyła się z 801 miast w 2000 r. do 961 w 2022 r., tj. o 20%.

Na ogólną liczbę 964 miast w Polsce w 2022 r., trzy miasta nie były obsługiwane przez oczyszczalnie ścieków. Natomiast w 2022 r. liczba gmin wiejskich obsługiwanych przez oczyszczalnie ścieków wynosiła 1 984 (o 6 więcej niż w 2021 r.).

Polska w unijnej średniej

Udział ludności korzystającej z oczyszczalni ścieków wzrósł z 53% w 2000 r. do 76% w 2022 r., przy czym w miastach wzrósł odpowiednio z 79% do ok. 95%, zaś na wsiach z 11% do 47%.

W krajach Unii Europejskiej wskaźnik ludności obsługiwanej przez oczyszczalnie ścieków wynoszący co najmniej 95% odnotowano w 4 państwach (Austria, Holandia, Luksemburg, Niemcy). Najmniejszy odsetek ludności obsługiwanej przez oczyszczalnie ścieków odnotowano w Chorwacji (47%) i w Portugalii (54%).

Wysoki potencjał osadów 

Problemem towarzyszącym oczyszczaniu ścieków przemysłowych i komunalnych są powstające podczas procesów oczyszczania specyficzne odpady w postaci osadów ściekowych, które z uwagi na swoje właściwości wymagają odpowiedniego zagospodarowania.

Przez osady ściekowe rozumie się pochodzące z oczyszczalni ścieków osady z komór fermentacyjnych, a także innych instalacji służących do oczyszczania ścieków. Ilość i skład osadów uzależnione są od sposobu i stopnia oczyszczania ścieków.

Ilość generowanych osadów wynosi jedynie ok. 1-3% objętości przepływających ścieków, mimo to mogą one stanowić potencjalne zagrożenie dla środowiska w przypadku niewłaściwego ich zagospodarowania, zawierają bowiem m.in. metale ciężkie i organizmy chorobotwórcze.

Z drugiej strony, osady ściekowe mogą mieć praktyczne zastosowanie, gdyż stanowią bogate źródło substancji organicznej oraz pierwiastków biogennych. Osady ściekowe są wykorzystywane do: celów rolniczych, nawożenia gleb i roślin jako cenne źródło azotu i fosforu, produkcji kompostu, a także do rekultywacji terenów zdegradowanych. Odpowiednia gospodarka osadami ściekowymi okazuje się istotna z punktu widzenia gospodarki o obiegu zamkniętym, gospodarki energetycznej oraz wyczerpywania się nieodnawialnych zasobów minerałów, z których pozyskiwany jest fosfor (apatyt, fosforyt).

Osady ściekowe, otrzymywane w wyniku oczyszczania ścieków pochodzących zarówno z gospodarstw domowych, jak i z przemysłu, stanowią bogate źródło tego pierwiastka.

15% wzrost termicznego przekształcania

W 2022 r., w oczyszczalniach ścieków przemysłowych i komunalnych wytworzono 1 012,4 tys. ton suchej masy osadów ściekowych, tj. o ok. 1% mniej niż w roku ubiegłym. Obserwowano natomiast wzrost ilości osadów przekształcanych termicznie o 15%, nieznaczny wzrost ilości osadów wykorzystywanych w rolnictwie o 1% oraz wzrost ilości osadów stosowanych do uprawy roślin przeznaczonych do produkcji kompostu o 5%.

Dodajmy też, że ze względu na rodzaj oczyszczanych ścieków, wyodrębnia się osady z oczyszczalni ścieków przemysłowych oraz komunalnych.

Prawie 40% ścieków przemysłowych mniej

W 2022 r. ilość osadów ściekowych powstających w przemysłowych oczyszczalniach ścieków zmniejszyła się o 39% w stosunku do 2000 r. (z 703,3 tys. ton suchej masy w 2000 r. do 431,8 tys. ton suchej masy w 2022 r.). Jedną z przyczyn powyższego stanu może być zmniejszenie ilości oczyszczalni przemysłowych oraz ilości wytwarzanych ścieków przemysłowych. Zaobserwowano także pozytywny trend w postępowaniu z przemysłowymi osadami ściekowymi, tj. wzrost ilości osadów poddanych utylizacji termicznej.

W 2000 r., metodzie przekształcenia termicznego poddano 28,2 tys. ton osadów w przeliczeniu na suchą masę, a w 2022 r. masa osadów przekształconych termicznie była ponad 5-krotnie większa i wyniosła 149,8 tys. ton suchej masy.

Ilość osadów ściekowych powstających w przemysłowych oczyszczalniach ścieków w 2022 r. stanowiła 43% całkowitej masy osadów ściekowych wytworzonych w danym roku.

Tylko 1% osadów na składowiska

Od wielu lat obserwuje się wzrost ilości osadów ściekowych powstających w oczyszczalniach ścieków komunalnych, ze względu na wzrost ilości ścieków trafiających do tych oczyszczalni. Od 2000 r. do 2022 r. ilość osadów ściekowych wytworzonych w komunalnych oczyszczalniach ścieków wzrosła o ok. 63%.

Jak zauważają analitycy GUS, pozytywnym trendem jest coraz częstsze stosowanie utylizacji termicznej osadów z oczyszczalni komunalnych. Obecnie przekształca się ich w ten sposób ponad 5-krotnie więcej niż w 2010 r. Wpływa to na sukcesywny spadek ilości osadów składowanych na terenach komunalnych oczyszczalni ścieków.

Ilość osadów ściekowych wytworzonych w 2022 r. w oczyszczalniach komunalnych wyniosła 580,7 tys. ton suchej masy i stanowiła 57% całkowitej masy osadów wytworzonych w danym roku. Około 18% osadów z komunalnych oczyszczalni ściekowych (105,2 tys. ton suchej masy) zostało przekształconych termicznie, a jedynie ok. 1% osadów (8,2 tys. ton suchej masy) zostało składowanych.